အမ်ိဳးသမီးေတြ အပ်ိဳျဖစ္ျပီးေနာက္ ေသြးမဆံုးခင္အထိ လစဥ္ရာသီဆင္းတယ္။ ကိုယ္ဝန္လည္းမဟုတ္ပဲ ရာသီ မလာေစႏိုင္တဲ့အေၾကာင္းေတြမ်ားတယ္။ အသက္ ၄ဝ-၄၅ ဆိုရင္ ေသြးဆံုးေတာ့မလို႔လား စဥ္းစားရမယ္ ။ မ်ိဳးဥအိမ္ကေန (အီစထိုဂ်င္) ထုတ္တာ နည္းနည္းလာလို႔ ရာသီရက္တိုတိုလာမယ္။ နည္းနည္းလာမယ္။ ၁၂ လတာ မလာေတာ့ရင္ေတာ့ ေသြးဆံုးျပီလို႔သတ္မွတ္တယ္။ ကေလးႏို႔တိုက္ေနခ်ိန္မွာလည္း ရာသီမလာတတ္ပါ။ ရာသီထိန္တာ ရာသီမလာတာ ေရာဂါလကၡဏာ တခုသာ ျဖစ္တယ္။ ရာသီမလာေစတဲ့ အေျခခံ တခုခု ရွိမယ္။ ရာသီမလာျခင္း (၂) မ်ိဳး ရွိတယ္ ။ ေမြးကတည္းက ရာသီမလာတာနဲ႔ အရင္ကလာဘူးျပီး ေနာက္မွာမလာတာ။
၁။ ေမြးကတည္းက ရာသီတခါမွ မလာေသးျခင္း
မိန္းကေလးတေယာက္ အရြယ္ေရာက္ခ်ိန္ ျဖစ္ပါရက္နဲ႔ ၁၆ ႏွစ္သမီးေလာက္အထိ ရာသီတခါမွ မလာတာကို ေခၚတယ္ ။ အပ်ိဳျဖစ္ေနာက္က်တာ ျဖစ္ႏိုင္တယ္ ။ လူကသိပ္ပိန္ေနသူေတြ၊ အားကစား လုပ္သူေတြ ၊ ငယ္ငယ္ကတည္းက (ဘဲေလး)၊ (မာရသြန္)၊ ဂြ်မ္းဘားကစားတဲ့ မိန္းကေလးေတြမွာ ရာသီလာတာ ေနာက္က်တတ္တယ္။ အဲဒါေတြ မဟုတ္ရင္ ေရာဂါတခုခုကို စဥ္းစားရမယ္။ ေမြးရာပါ မ်ိဳးပြါးအဂၤါေတြ ခ်ိဳ႕ယြင္းေနတာ၊ ဥပမာ သားအိမ္ မပါတာ၊ ဗဂ်ိဳင္းနား မပါတာ၊ ဗဂ်ိဳင္းနား အခန္း ၂ ကန္႔ျဖစ္ေနတာနဲ႔ အပ်ိဳေမွး ပိတ္ေနတာ။ ဦးေႏွာက္ထဲက (ပစ္က်ဴထရီ) အက်ိတ္ေရာဂါ၊ (ဟိုက္ပိုသဲလ္မတ္စ္) ေရာဂါ ၊ မ်ိဳးဥထြက္ေစမဲ့ (ခရိုမိုဇုမ္း) ေတြက ပံုမွန္မဟုတ္တာ၊ အဝလြန္တာ၊ လည္ပင္းၾကီးေဟာ္မုန္းနည္းတာ၊ လည္ပင္းၾကီးေဟာ္မုန္းမ်ားတာ။ Turner’s syndrome လိင္ (ခရိုမိုဇုမ္း) ေရာဂါ ျဖစ္ေနတာ၊ (ေခါင္းကိုက္၊ ႏို႔ရည္ထြက္၊ လူက ပိုဝလာ၊ ဝက္ျခံေပါက္၊ လိင္စိတ္ေျပာင္းလဲ၊ စကားသံ နိမ့္လာ၊ မ်က္ႏွာမွာ အေမႊး ပိုေပါက္၊ မ်က္စိၾကည့္ရ မေကာင္း ျဖစ္လာတာေတြရွိမယ္။)
၂။ အရင္က လာျပီးေနာက္မွ ရာသီမလာျခင္း
ကိုယ္ဝန္ကို အရင္ဆံုးစဥ္းစားရမယ္။ ေသြးဆံုးခ်ိန္ေစာတာလဲ ထည့္တြက္ရမယ္။ တခ်ိဳ႕ သေႏၶတားေဆး-တားနည္းေတြက ရပ္လိုက္ေပမဲ့ ၃-၆ လ အထိ ရာသီ ျပန္မလာတာ ျဖစ္တတ္တယ္။ Busulfan, Chemotherapy, Chlorambucil, Cyclophosphamide, Phenothiazines ေဆးေတြေၾကာင့္ လဲ ျဖစ္ႏိုင္တယ္ ။ ဘဝလူေနမႈပံုစံေၾကာင့္ ျဖစ္ႏိုင္တာေတြလဲ ရွိတယ္။ စိတ္ဖိအားမ်ားေနခ်ိန္၊ စိတ္ဓါတ္က်ေနခ်ိန္ ၊ ကေလးႏို႔တိုက္ေနခ်ိန္၊ ကိုယ္လက္ လႈတ္ရွားမႈ သိပ္မ်ားေနသူ။ နာတာရွည္ ေရာဂါတခုခု ခံစားေနရသူ၊ အစာအာဟာရ ခ်ိဳ႕တဲ့သူ၊ အဆီ 15% - 17% body ထက္နည္းေနသူ၊ ခ်က္ခ်င္း ပိန္က်သြားသူေတြမွာ ပိုျဖစ္လာႏိုင္တယ္ ။
အေျခခံေရာဂါရွိသူေတြဆိုရင္ မ်ိဳးဥအိမ္ေၾကာင့္ ၄ဝ%၊ (PCOS) မ်ိဳးဥအိမ္မွာ အက်ိတ္ေလးေတြ ရွိေနတဲ့ေရာဂါ၊ (လူဝမယ္၊ ကိုယ္ေမႊးေတြပိုေပါက္မယ္၊ ဝက္ျခံထြက္မယ္၊)။ (ဟိုက္ပိုသဲလမတ္စ္) ေၾကာင့္ ၃၅%၊ (ပစ္က်ဴထရီ) ေၾကာင့္ ၁၉%၊ သားအိမ္ေၾကာင့္ ၅%၊ ကိုယ္ဝန္ပ်က္-ဖ်က္လို႔ သားအိမ္ျခစ္ရာကေန သားအိမ္ထဲ အမာရြတ္၊ တျခားအေၾကာင္းေတြေၾကာင့္ ၁% ျဖစ္တာ ေတြ႔ရတယ္။
ေဆးစစ္တဲ့အခါ ေရာဂါရာဇဝင္ေမးတယ္၊ အေထြေထြစစ္ေဆးတာ၊ လိင္အဂၤါေနရာေတြ စစ္ေဆးတာ လုပ္တယ္။ ကိုယ္ဝန္ရွိ-မရွိ စစ္သင့္တယ္။ ေသြးထဲက ေဟာ္မုန္းအေျခအေနေတြကို စစ္မယ္။ Estradiol, (FSH), (LH), Prolactin, Testosterone နဲ႔ Progesterone Challenge Test (Provera) စစ္နည္းနဲ႔ (ပရိုဂ်က္စတီရုမ္း) အေျခအေနကို စစ္မယ္။
လည္ပင္းၾကီးေဟာ္မုန္း အေျခအေနေတြကိုလဲ စစ္မယ္။ (TSH) မ်ားေနရင္ ေဟာ္မုန္းနည္းေရာဂါ ျဖစ္ေနမယ္၊ မ်ိဳးဥအိမ္အလုပ္ စစ္ေဆးျခင္း၊ တင္ပါးဆံုေနရာကို (အာလ္ထြာေဆာင္း) ရိုက္မယ္။ CT scan, MRI ဦးေခါင္းကို ရိုက္တာေတြ၊ သားအိမ္အတြင္းသားစ ထုတ္ျပီးစစ္ေဆးတာ၊ သားအိမ္ထဲကို ကရိယာနဲ႔ၾကည့္တာနဲ႔ မ်ိဳးဗီဇစစ္တာေတြလဲ လိုရင္စစ္မယ္။
ရာသီလာမမွန္တာ အမ်ိဳးသမီး ၃ဝ% ေလာက္မွာ ျဖစ္တယ္။ ရာသီ မမွန္ဘူးဆိုယံုနဲ႔မျပီးပါ။ ရာသီမလာတာ၊ ေစာတာ၊ ေနာက္က်တာ၊ နည္းတာ၊ မ်ားတာေတြ အားလံုးကို မမွန္စာရင္း သြင္းတယ္။ ရာသီမွန္ဘို႔ရာ Estrogen နဲ႔ Progesterone ေဟာ္မုန္းေတြ မွန္ရမယ္။ ဦးေႏွာက္ထဲက (ဟိုက္ပိုသဲလ္မတ္စ္)၊ (ပစ္က်ဴထရီ-ဂလင္း) နဲ႔ မ-မ်ိဳးဥအိမ္အဂၤါေတြ ေကာင္းေနရမယ္ ။ ေရရွည္မွာ ေနာက္ ဆက္တြဲ ျဖစ္ႏိုင္တာေတြကေတာ့ ကေလးမရႏိုင္တာ နဲ႔ Osteoporosis အရိုး အားနည္းတာေတြ ျဖစ္တယ္ ။ ေဆးကုနည္းေတြ အမ်ိဳးမ်ိဳးရွိတယ္ ။ ဘာလို႔ရာသီမလာသလဲ သိရင္ ကုသေပးႏိုင္တယ္ ။
ေရာဂါအဆန္းအျပားေတြ ထည့္ေရးရေပမဲ့ အမ်ားဆံုးျဖစ္တာေတြကို ေရြးထုတ္ပါမယ္။ ကိုယ္ဝန္ရွိျခင္း၊ စိတ္ဖိအား မ်ားျခင္း၊ အစားအေသာက္ နည္းလြန္းျခင္း၊ ကိုယ္လက္ေလ့က်င့္ခန္း မ်ားလြန္းျခင္း၊ အပ်ိဳျဖစ္စကာလ၊ ေသြးဆံုးေစာျခင္း နဲ႔ ေဟာ္မုန္းပါ တားေဆးေတြ ျဖစ္တယ္။
လူေနမႈ အေၾကာင္းခံေတြကို အရင္ျပင္ပါ။ ကိုယ္ဝန္ရွိ-မရွိစစ္ပါ။ အစာအာဟာရ မွ်တ လံုေလာက္ေအာင္ စားသံုးပါ။ ကိုယ္လက္လႈတ္ရွားမႈ အတင့္တင့္ေအာင္သာ လုပ္ပါ။ စိတ္ဖိအားေတြ စနစ္တက် ေလွ်ာ့ခ်ပါ။ တကယ္လို႔ (တက္စတိုစတီရုန္း) က်ား-ေဟာ္မုန္း မ်ားေနသူဆိုရင္ ေဟာ္မုန္း အစားထိုးကုသနည္း လုပ္ရမယ္။ Polycystic Ovary Syndrome က မ်ိဳးဥပိမ္မွာ အက်တ္ကေလးေတြရွိေနတာ အျဖစ္မနည္းလွပါ ။ စာတပုဒ္ ေရးထားပါတယ္ ။ Inflammatory Bowel Disease အစာလမ္းေရာဂါတခုနဲ႔လဲ ရာသီ မမွန္တာက ဆက္စပ္ေန တတ္တယ္။ လူက ပိန္လာတယ္၊ ဗိုက္နာမယ္၊ ဝမ္းပ်က္မယ္။ ေဟာ္မုန္းပါ ကိုယ္ဝန္တားေဆးသံုးပါ။ Estrogen နဲ႔ Progesterone ေဟာ္မုန္း ၂ မ်ိဳးတြဲကို သံုးရမယ္။ အေမရိကားမွာ ၁႕၅ သန္းေသာ အမ်ိဳးသမီးေတြက တားေဆးကို ကိုယ္ဝန္တားဘို႔ မဟုတ္တာအတြက္ သံုးေနၾကတယ္။ ရာသီလာခ်ိန္ နာတာသက္သာဘို႔၊ ဝက္ျခံေပါက္တာ သက္သာဘို႔၊ ရာသီလ-ရက္ မွန္ဘို႔အတြက္ သံုးၾကတာ ျဖစ္တယ္။ Hirsutism ေဟာ္မုန္းေရာဂါ၊ ရာသီလာခ်ိန္မွာ (မိုင္ဂရင္း) ေခါင္းမူးေရာဂါ ျဖစ္တတ္ တာ နဲ႔ သားအိမ္-အက်ိတ္ ေရာဂါေတြအတြက္လဲ ေပးတယ္ ။
တားေဆးကို အပ်ိဳေတြသံုးေပမဲ့ အပ်ိဳရည္ မပ်က္ေစပါ။ ကိုယ္နံ႔ကိုလဲ မေျပာင္းေစပါ။ (ဖီရိုမုန္း) ထုတ္မေပးလို႔ လိင္ဆြဲေဆာင္မႈကိုလဲ မကဲေစပါ။ လိင္စိတ္ပိုတာလဲ မျဖစ္ပါ။ ကိုယ္ဝန္တားေဆး၊ တခ်ိဳ႕မွာ ရာသီမလာတာျဖစ္တယ္၊ ၃ လခံထိုးေဆးကေန အျဖစ္မ်ားတယ္။ တားေဆးမဟုတ္ပဲ တျခားေဆးေတြ ကေနလည္း ရာသီမလာျဖစ္ႏိုင္တယ္။ စိတ္ေရာဂါေဆးေတြ၊ ကင္ဆာေဆးေတြ၊ စိတ္မက်ေဆးေတြ ၊ ေသြးတိုးက်ေဆးေတြ ၊ အလာဂ်ီေဆးေတြျဖစ္တယ္။ စိတ္-ရုပ္ ဖိအားမ်ားတာေၾကာင့္လည္းျဖစ္ႏိုင္တယ္။ အဝလြန္သူ၊ ပိန္လြန္းသူ။ ပံုမွန္ရွိသင့္တဲ့ ကိုယ္အေလးခ်ိန္ထက္ ၁ဝ% နည္းရင္ ျဖစ္ႏိုင္တယ္။ စားခ်င္စိတ္မရွိတဲ့ေရာဂါ ျဖစ္ေနသူေတြ၊ ကိုယ္လက္ေလ့က်င့္ခန္း သိပ္မ်ားသူေတြ မွာလည္းျဖစ္ႏိုင္တယ္။ အမ်ိဳးသမီး အားကစားမယ္ေတြ ၅-၂၅% မွာအဲလိုျဖစ္ၾကတယ္။
ေဟာ္မုန္းမူမမွန္ေရာဂါေတြကေနလည္း ရာသီမလာပဲေနတတ္တယ္။ PCOS မ်ိဳးဥအိမ္ အက်ိတ္ေလးေတြမ်ားျခင္းေရာဂါ၊ လည္ပင္းၾကီးေဟာ္မုန္းလြန္ကဲျခင္းနဲ႔ နည္းျခင္း၊ ဦးေႏွာက္ အက်ိတ္ေရာဂါေတြ ကေနလည္းျဖစ္ႏိုင္တယ္။ ခႏၶာေဗဒအရခ်ိဳ႕ယြင္းခ်က္တခုခုရွိေနရင္လည္း ရာသီမလာျဖစ္ႏိုင္တယ္။ သားအိမ္ျခစ္ရာကေန တခ်ိဳ႕မွာ သားအိမ္အတြင္းမွာ အမာရြတ္ျဖစ္တယ္။ ဗိုက္ခြဲေမြးတာနဲ႔ သားအိမ္အက်ိတ္ခြဲစိတ္ကုသရာကေနလည္း တခ်ိဳ႕မွာျဖစ္ႏိုင္တယ္ ။ ေမြးရာပါမ်ိဳးပြါး လမ္းအဂၤါ ခ်ိဳ႕ယြင္းေနသူမွာလည္း ရာသီမလာတာျဖစ္ႏိုင္တယ္။
ျဖစ္ေစတဲ့အေၾကာင္းရင္းကိုကုသရမယ္။ ကိုယ္ဝန္လည္းမဟုတ္ပဲ ရာသီထိန္ေနသူကို Progesterone challenge test (ပရိုဂ်က္စတီရုန္း) စမ္းသပ္နည္း လုပ္ႏိုင္တယ္။
• Medroxyprogesterone acetate (Provera) 10 mg ေန႔စဥ္၊ ၅-၇-၁ဝ ရက္။ (သို႔)
• Progesterone in oil 100-200 mg ထိုးေဆး တၾကိမ္။ (သို႔)
• Norethindrone (Aygestin) 5 mg ေန႔စဥ္ ၇-၁ဝ ရက္။ (သို႔)
• Progesterone micronized 400 mg ေန႔စဥ္ ၇-၁ဝ ရက္။ (သို႔)
• Progesterone micronized gel (4 or 8%) ဗဂ်ိဳင္းနာထဲထည့္ ၆ ရက္။
ေဆးေပးျပီးေနာက္ ၂ ပတ္ေနရင္ ေသြးဆင္းလာမယ္။ ၂-၇ ရက္ၾကာဆင္းမယ္။ မိန္းကေလးမွာရွိတဲ့ (အီစထိုဂ်င္) ေဟာ္မုန္း အနည္းအမ်ားအေပၚမွာမူတည္တယ္။
Dr. Tint Swe
https://www.facebook.com/drtintswe
