၁။ ဆရာရွင့္ ကၽြန္မအသက္ ၂၇ ႏွစ္ပါ။ လက္ရွိ ႕႕႕႕႕တြင္ ႕႕႕႕႕ အလုပ္လုပ္ပါသည္။ အလုပ္ခ်ိန္ တရက္ ၁ဝ နာရီနွင့္ ညေက်ာင္း တပတ္ ၃ ရက္တက္ပါသည္။ ၁၄ ႏွစ္မွစျပီး ရာသီလာပါသည္။ ပံုမွန္ ၂၈ ရက္ ၁ ၾကိမ္လာပါသည္။ ၁၄ ႏွစ္မွ အသက္ ၁၅ အတြင္း ၁၁ရက္၊ အသက္ ၁၆ မွ ၂၆ အတြင္း ၇ရက္၊ ယခု အသက္ ၂၇ တြင္ ရာသီဆင္းရက္ ၃ ရက္မွ ၅ ရက္။ ထူးျခားေသာေရာဂါေဝဒနာ မရွိခဲ့ပါ။ အတူမေနဖူးပါ၊ အပ်ိဳျဖစ္ပါသည္။ လြန္ခဲ့ေသာ ၃ လမွစျပီး ရာသီမလာခင္ ႏွင့္ လာျပီးကာလတြင္ ဘယ္ဘက္ဗိုက္အလြန္ေအာင့္ပါသည္။ ေခါင္းတျခမ္း အျပင္းအထန္ကိုက္ပါသည္။ ရာသီလာခါနီးတြင္ စိတ္ဓါတ္အလြန္က်ပါသည္။ ေဆာက္တည္ရာမရသည္ထိ တခါတရံ စိတ္ဓါတ္က်ပါသည္။ ေဒါသၾကီးပါသည္။ ရာသီလာစဥ္ကာလတြင္ ဆင္းသည့္ေနရာမွ ျပဳတ္ထြက္မတတ္ က်ဥ္ပါသည္၊ နာလဲနာပါသည္။ ႏွလံုးခုန္ျမန္သလို ခံစားရျပီး ေမာပါသည္။ ပံုမွန္ တရက္တြင္ ေကာ္ဖီတခြက္သာေသာက္ပါသည္။ ယခု ေကာ္ဖီတခြက္ေသာက္မိလ်င္ပင္ ေက်ာင္းမွျပန္လာ ပင္ပန္းေသာ္လဲ ညအိပ္မေပ်ာ္ပါ ဆရာ။ ပံုမွန္စြဲေသာက္ေသာ ေဆးမရွိပါဆရာ။ ၾကက္ေပါင္းရည္ တခါတရံ ေသာက္ပါသည္။ ဖခင္က အသည္းကင္ဆာနွင့္ဆံုးပါသည္။ ေဆြမ်ိဳးမ်ားကလဲ ကင္ဆာနွင့္ဆံုးသူမ်ားပါသည္။ ယခုကဲ့သို့ ခံစားေနရျခင္းသည္ ကင္ဆာႏွင့္ပတ္သက္မႈရွိပါသလားဆရာ။ သို့မဟုတ္ ဓါတ္တခုခု ခ်ိဳ႔ယြင္းလာျခင္းလား သိခ်င္ပါတယ္ဆရာ။ စေန၊ တနဂၤေႏြတြင္ တရားထိုင္ျဖစ္ပါတယ္ဆရာ။ သို့ေပမဲ့ ရာသီလာခါနီးႏွင့္ လာေနစဥ္ကာလတြင္ စိတ္ကို မထိန္းခ်ဳပ္ႏိုင္ပါ။ ဆရာ့လမ္းညြန္ခ်က္ကို လိုက္နာပါမယ္ဆရာ။ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္ဆရာ။
၂။ ဆရာရွင့္ ကြ်န္မ အသက္ ၂၈ နွစ္ပါ။ ရာသီပံုုမွန္ ၃ ရက္ လာရာကေန ေနာက္ဆံုုး ၃ လ ေလာက္က ၂ ရက္ပဲ လာပါေတာ့တယ္ဆရာ။ အေရွ႕လမ်ားကလည္း ရာသီလာရက္မမွန္ပါဘူးဆရာ။ သိုု႔ေသာ္ လစဥ္ပံုုမွန္ ရာသီ လာပါတယ္ဆရာ။ ရာသီမလာမီ အေျကာင္းမရိွပဲ ငိုုပါတယ္ဆရာ။ ၅ လေလာက္ရိွပါျပီဆရာ။ ဒီလက အခုုထိရာသီ မလာေသးဘူးျဖစ္ေနလိုု႔ပါဆရာ။ အပ်ိဳပါဆရာ။ ဘာျဖစ္လိုု႔ ရာသီရုုတ္တရက္ ရက္နည္းသြားရတာလဲသိခ်င္ပါတယ္ဆရာ။
ရာသီပံုုမွန္ လာေစရန္မည္သိုု႔ ေနထုုိင္ရမည္ကိုုသိလုုိပါသည္ဆရာ။ Folic Acid ကိုု ေသာက္လိုု႔ရသလား သိခ်င္ပါတယ္ဆရာ။ မည္သိုု႕ေသာက္ရမည္လည္းသိခ်င္ပါတယ္ဆရာ။
၃။ ဆရာရွင့္ သမီးရဲ့အသက္က (၃၁) ႏွစ္ ရွိပါျပီ။ သမီးက အပ်ိဳပါ။ သမီးမွာ ဓမၼတာလာတိုင္း နာက်င္ကိုက္ခဲတဲ့ေဝဒနာ ခံစာေနခဲ့တာ တေလွ်ာက္လံုးပါပဲ။ ဝမ္းဗိုက္နဲ႔ ဆီးစပ္ေနရာတဝိုက္က ပထမရက္ဆိုရင္ အေတာ္ေလးကိုက္ခဲတဲ့ေဝဒနာ ျဖစ္ပါတယ္။ အခုေနာက္ပိုင္း ဓမၼတာလာခါနီးရင္ စိတ္က အလိုလိုေနရင္းတိုေနတတ္ပါတယ္။ အရာရာကို စိတ္တိုင္းမက် ျဖစ္ျပီး ေဒါသအထြက္လည္း အရမ္းျမန္လာတာ ကိုယ့္ကိုယ္ကို သတိထားမိပါတယ္ဆရာ။ အလုပ္ကအထုိင္မ်ားေတာ့ အဲဒီရက္ေတြမွာ ေျခေထာက္ေတြပါ ေရာင္လာပါတယ္။ ေဆးကေတာ့ Paracetamol 500 ml ကို ညေနအလုပ္ျပန္လာရင္ ေသာက္ျဖစ္ပါတယ္ဆရာ။ ေနာက္ျပီး Dolfenal 250 ml ကို တေန႔ (၃) ၾကိမ္ေသာက္ ျဖစ္ပါတယ္ ဆရာ။ ေနာက္ ျပီး
အိမ္မွာေတာ့ ေရေႏြးအိတ္နဲ႔ ဗုိက္၊ ဆီခံုလိုေနရာမ်ိဳးကို အိပ္ရာမဝင္ကပ္ေပးေလ့ရွိပါတယ္ဆရာ။ သမီး အခုေသာက္ေနတဲ့ ေဆးနဲ႔ပံုစံ မွန္၊ မမွန္ ညႊန္ၾကားေပးပါဆရာ။
၄။ ကြ်န္မ အသက္ ၄၁ နစ္၊ ကေလး ၂ ေယာက္အေမ ျဖစ္ပါသည္။ ခင္ပြန္းမွာ ႏိုင္ငံျခားတြင္ အလုပ္လုပ္ေနသည္မွာ ၁ဝ နစ္ ရွိပါျပီ။ ၁ နစ္ ၁ခါ (တပတ္ ၁ဝ ရက္) ျပန္လာလည္ပါသည္။ ကြ်န္မမွာ မိဘနွင့္အတူေနပါသည္။ ကြ်န္မသည္ ဓမၼတာ မလာမီ ၁ ပတ္၊ ၁ဝ ရက္အလိုတြင္ စိတ္ခံစားမူ ျပင္းျပင္းထန္ထန္ ျဖစ္လာပါသည္။ ထိုျဖစ္စဥ္မွာ မိန္းကေလးတိုင္း ျဖစ္တတ္သည္ကို နားလည္ပါေသာ္လည္း ယခု ကြ်န္မသည္ ပံုမွန္ထက္ ပိုဆိုးဆိုး ခံစားလာရပါသည္ဟု သတိထားမိ လာပါတယ္။ ေဒါသလြန္လြန္ကဲကဲထြက္ျပီး ေအာ္ပစ္ျခင္း၊ ခင္ပြန္းသည္နွင့္ ယခင္က စကားမ်ားခဲ့သည္မ်ားကို ျပန္ေတြးျပီး စိတ္တိုရန္လုပ္ျခင္း၊ ၄ နစ္အရြယ္ ကေလးငယ္အား စိတ္မရွည္ ျဖစ္လာျခင္း၊ တခါတရံ တေယာက္ထဲ ငိုခ်င္ေနျခင္း၊ အထီးက်န္သလို ခံစားရျခင္း၊ ဘာအလိုမက်မွန္း မသိဘဲ လူ႔ဘဝ ေနရတာ စိတ္ကုန္လာျခင္း၊ သိတ္စိတ္ဆိုးသည့္အခါ ကိုယ့္ကိုကိုယ္ ေသသြားရင္ေကာင္းမယ္ဟု ခံစားမိလာျခင္း၊ ထိုအခ်ိန္တြင္ တဦးဦးနင့္ ျပႆနာျဖစ္ပါက ပိုစိတ္ဆိုးျပီး တေနရာရာကို ထြက္ေျပးေနခ်င္ျခင္း၊ ပစၥည္းမ်ားအား ရိုက္ခြဲျပစ္လိုျခင္းစသည့္ ခံစားမူမ်ားကို ကြ်န္မပတ္ဝန္းက်င္ကပါ သတိထားမိလာၾကပါတယ္။ လစဥ္ခံစားရပါသည္။ ကြ်န္မတြင္ စိတ္ေရာဂါတခုခု ခံစားေနရပါသလား။ အသက္အရြယ္အရ ျဖစ္တတ္ေသာသေဘာလား သိခ်င္ပါသည္။
ရာသီမလာခင္ ျဖစ္ျခင္တာေတြကို Premenstrual syndrome (PMS) ဆိုျပီး သပ္သပ္ရွိတယ္။ အရြယ္ေရာက္အမ်ိဳးသမီး ၈ဝ% မွာ ခံစားၾကရတယ္။ ေဆးကုဘို႔လိုတာ ၂ဝ-၃ဝ% ေလာက္သာ ရွိပါတယ္။ ဆိုးဝါးတဲ့ Premenstrual Dysphoric Disorder (PMDD) ေခၚတာမွာ ၂-၆% သာေဆးကုဘို႔ လိုတယ္ဆိုျပီး ရာသီမလာခင္ ျဖစ္ခ်င္တာေတြထဲမွာ ေရးထားပါတယ္။
အမ်ိဳးသမီးတိုင္း ရာသီလာခ်ိန္နဲ႔ ဆက္စပ္ျပီး စိတ္ပိုင္းအေျပာင္းအလဲ အနည္း-အမ်ားရွိၾကတယ္။ လတိုင္းမွာျဖစ္တာေတာ့ မဟုတ္ပါ။ ဘဝတေလွ်ာက္မွာ ၾကံဳဘူးၾကတာ မ်ားတယ္။ စိတ္မူ-အေျပာင္းအလဲေတြ Mood swings လို႔ ေခၚတယ္။ Psychological disorder စိတ္ေဝဒနာတခုျဖစ္တယ္။ ေမးတဲ့သူေရးျပတာေတြ အားလံုးမွန္ပါတယ္။ ကင္ဆာမဟုတ္ပါ။ အေျပာင္းအလဲ ျမန္တယ္၊ မွန္းမရဘူးလို႔ ဆိုႏိုင္တယ္။ သိပ္ဆိုးဝါးလာရင္ စိတ္ကိုမထိန္းႏိုင္တဲ့အထိ ျဖစ္ၾကရတယ္။ ျပင္းထန္တာနဲ႔ ခဏခဏျဖစ္ေနတာမ်ိဳးက ဆိုးတယ္။
အေမရိကန္ႏိုင္ငံသူေတြဟာ တသက္တာ ရာသီ အခါေပါင္း ၄ဝဝ လာတယ္။ ၈ဝ% မွာ ရာသီမလာခင္ ျဖစ္တာေတြကို ခံစားၾကရတယ္။ ဘာေတြဘဲ ခံစားရပါေစ အမ်ားစုၾကီးမွာ အေျခခံစိတ္ေရာဂါ မရွိၾကပါ။ ရာသီနဲ႔မပတ္သက္ဘဲ စိတ္မူေျပာင္းတာ ေတာက္ေလွ်ာက္လိုျဖစ္ရင္ေတာ့ တျခားစိတ္ပိုင္းေရာဂါ ျဖစ္ႏိုင္တယ္။
ေယဘုယ်ေျပာရရင္ စိတ္အေျခအေနဟာ အမ်ိဳးသမီးေတြမွာ ပိုျဖစ္တယ္။ ရာသီလာခါနီးမွာ ပိုသိသာတယ္။ ဘာလို႔ အဲလိုျဖစ္ၾကရသလဲ။ ၂ ပိုင္းခြဲႏိုင္တယ္။ (၁) စိတ္ပိုင္း နဲ႔ (၂) ရုပ္ပိုင္း။ ရုပ္ပိုင္းက ပိုအျဖစ္မ်ားတယ္။ စိတ္ပိုင္း အေၾကာင္းရင္းမွာလဲ ၂ မ်ိဳးရွိတယ္။ အလြန္ရွားတဲ့ Maniac disorders နဲ႔ Stresses ျဖစ္တယ္။ ပဌမ အမ်ိဳးအစားဟာ မ်ိဳးရိုးနဲ႔ဆိုင္ျပီး၊ ဦးေႏွာက္မွာ ဓါတ္ေျပာင္းလဲမႈေတြေၾကာင့္ ျဖစ္ေစတယ္။
ရုပ္ပိုင္းအေျပာင္းအလဲေတြဟာ Estrogen (အီစထိုဂ်င္) နဲ႔ Progesterone (ပရိုဂ်က္စတီရုန္း) ေဟာ္မုန္းေတြေၾကာင့္ ျဖစ္တယ္။ တခ်ိဳ႕ေဟာ္မုန္းကေန ဦးေႏွာက္ထဲက Serotonin (ဆီရိုတိုနင္) ဓါတ္ အနည္း-အမ်ားကို ထိန္းေပးေနတာမို႔ စိတ္မူကိုပါ ေျပာင္းေစႏိုင္တယ္။ (ဆီရိုတိုနင္) ဓါတ္နည္းလာရင္ ဆိုးေစမယ္။
ေယာက္်ားေဟာ္မုန္း (တစက္စတိုစတီရုန္း) နဲ႔ ႏို႔ထြက္ေစေအာင္လုပ္တဲ့ (ပရိုလက္တင္) မ်ားရင္၊ မ်ိဳးဥထြက္မွာကို ေႏွးေစမယ္၊ (ပရိုဂ်က္စတီရုန္း) နည္းေစမယ္၊ PMS ျဖစ္ေစတယ္။ (အင္ဒိုမီထရီရိုးဆစ္) ဆိုတဲ့ သားအိမ္ေရာဂါ ရွိသူေတြမွာလဲ ျဖစ္တတ္တယ္။ ရာသီလာရင္ ပိုနာၾကတယ္။ Fibrocystic breast changes ဆိုတဲ့ ကင္ဆာမဟုတ္တဲ့ ရင္သားအက်ိတ္ျဖစ္ေစတယ္။ Obsessive-compulsive disorder စိတ္ေရာဂါရွိေနသူေတြ ဒီအခ်ိန္မ်ိဳးမွာ ပိုဆိုးတယ္။
တခ်ိဳ႕မွာ ျဖစ္ေနေပမဲ့ မသိသာဘူး။ ဟိုဟာ-ဒီဟာစားခ်င္စိတ္ ခ်င္ခ်င္းတတ္တာမ်ိဳးလဲ ရွိတတ္တယ္။ အလုပ္၊ အိမ္မွာလဲ အဆင္မေျပဘူး။ လူေတာ မတိုးခ်င္ဘူး။ စိတ္ပ်က္လက္ပ်က္ျဖစ္တာ၊ လံုးဝစိတ္ဓါတ္က်တာ၊ စိတ္ရႈတ္-စိတ္တို၊ အေရး မၾကီးေလာက္တာေလးအတြက္ စိတ္ဓါတ္က်တာ၊ ဝမ္းနည္း-ပက္လက္ျဖစ္တာ၊ ေနာင္တ ရေနတာ၊ စိတ္တက္ၾကြမႈ နည္းမယ္၊ စိတ္တိုတယ္၊ ဇြတ္လုပ္ခ်င္တယ္၊ သည္းခံစိတ္ ေလ်ာ့မယ္၊ ပူပင္စိတ္ မ်ားမယ္၊ စိုးရိမ္စိတ္ ကဲမယ္၊ ဂနာမျငိမ္ ျဖစ္ေနမယ္၊ ဝမ္းနည္း-ပက္လက္-စိတ္ပ်က္ေနမယ္။ အိမ္ေထာင္ေရး မသာယာတာ၊ အရင္က အႏွိပ္စက္ ခံခဲ့ရဘူးတာ၊ ကိုယ့္ကိုယ္ကို အားမရတာ၊ စတာေတြရွိသူေတြမွာ သာမန္စိတ္အေျခအေနထက္ ပိုဆိုးတယ္။
ဘာေတြလုပ္ႏိုင္သလဲ
(၁) Lifestyle changes အေနအထိုင္ပံုစံေျပာင္းနည္း၊
(၂) Alternative approaches and တျခားနည္း၊
(၃) Drugs ေဆးေပးနည္း၊
(၄) Surgery ခြဲစိတ္ကုသနည္း၊
(၅) စိတ္အထူးကု-ဆရာဝန္နဲ႔ ကုသနည္း။
၁။ Lifestyle changes အေနအထိုင္ပံုစံ
မွ်တ-လံုေလာက္တဲ့ အစာေတြစားပါ။ သၾကားမ်ားတာ ေရွာင္ပါ။ ကစီဓါတ္မ်ားတာ၊ အာလူး၊ ဂ်ံဳ၊ အသား-ငါး၊ (ပရိုတင္း) စားပါ။ ေရာဂတ္ (ဒိန္ခ်င္)၊ ဒိန္ခဲ၊ ႏြားႏို႔ေသာက္ပါ။ Ginger root tea ခ်င္းျမစ္ျပဳတ္ေသာက္ပါ။ Junk foods ေခတ္ေပၚ ဆိုင္ေတြမွာ အလြယ္ဝယ္စားရတာမ်ိဳးေတြ၊ ဆားမ်ားတဲ့ အစာေတြ၊ အခ်ိဳရည္ေတြကို ျဖစ္ေနက်အခ်ိန္ မတိုင္ခင္ တပါတ္ ကတည္းကေရွာင္ပါ။ Stress reduction စိတ္ဖိအား ေလ်ွာ့ခ်နည္းတခုခု ဥပမာ ေယာဂနည္း၊ တရားထိုင္နည္း၊ ကိုယ္လက္ေလ့က်င့္ခန္းနည္း၊ အစာအာဟာရ ျပဳျပင္နည္းေတြလုပ္ပါ။ (ေကဖင္း) ပါတာေတြ ေလွ်ာ့ေသာက္ပါ။ အိပ္ေရးဝပါေစ။ ေရေသာက္ မနည္းေစနဲ႔။ စိတ္ဖိအား ေလွ်ာ့ခ်ပါ။ အဆင္မေျပတတ္တဲ့ ပတ္ဝန္းက်င္မ်ိဳး ျဖစ္ႏိုင္ရင္ ေရွာင္ပါ။ မိသားစု၊ မိတ္ေဆြသူငယ္ခ်င္းေတြနဲ႔ ပိုေနထိုင္ပါ။ အသက္ျပင္းျပင္းရွဴပါ၊ ကိုယ့္အတြက္ အခ်ိန္ကုိယူပါ။ လိင္စိတ္ျပည့္ဝေအာင္ (တဦးခ်င္းျဖစ္ျဖစ္) လုပ္ႏိုင္ပါတယ္။ (ေဆာရီး)
၂။ Alternative approaches တျခားနည္း၊
Herbal supplements (ဟာဗယ္) ေဆး။ Flaxseed Capsules, Valerian, Kava Kava, St. John’s Wort, Phytoestrogenic herbs (Black Cohosh) ေဆးထဲမွာ အပင္ကေနရတဲ့ Estrogen ေတြပါတယ္။ ဒီေဆးမ်ိဳးက မ်ားရင္ မေကာင္းဘူး။ ကိုယ္ခႏၶာကေန အလိုလိုထုတ္မွာကို နည္းေစတတ္တယ္။ Non-estrogenic herbs (Macafem) ေဆးလဲ သံုးႏိုင္တယ္။ ႏွိပ္နယ္နည္း၊ တရုပ္ အပ္စိုက္နည္းေတြလဲ လုပ္ႏိုင္တယ္။ အေထာက္အကူ ေပးႏိုင္တာေတြကေတာ့ Vitamin E, Gingko Biloba, Huperzine A, Ginseng နဲ႔ Acetyl-L-camitine ေတြျဖစ္တယ္။ Vitamin B, C, B6, Calcium, Magnesium ဗီတာမင္ နဲ႔ ဓါတ္ဆားေတြလဲ ေသာက္ႏိုင္တယ္။ Lifestyle changes နဲ႔ Alternative medicine တြဲသံုးတာက ပိုေကာင္းတာ ေတြ႔ရတယ္။ မရသူေတြကို ေဆးေပးကုသရမယ္။
၃။ Drugs and surgery ေဆးေပးနည္း၊
• Antidepressants စိတ္က်တာ သက္သာေဆး ေပးႏိုင္တယ္။ Fluoxetine (Prozac) နဲ႔ Paroxetine (Paxil) ေဆး အသံုးမ်ားတယ္။
• Diuretics ဆီးသြားေစတဲ့ေဆးကို သတိနဲ႔ေပးရင္ တခ်ိဳ႕မွာ သက္သာတယ္။ လူတိုင္းေတာ့ မဟုတ္ဘူး။
• ေသြးတိုးအတြက္သံုးတဲ့ Beta blockers ေဆးေတြလဲ သက္သာေစႏိုင္တယ္။
• (OCPs) ကိုယ္ဝန္တား-စားေဆး အိမ္ေထာင္ မရွိလဲ သံုးႏိုင္တယ္။ ထိေရာက္သူ မ်ားပါတယ္။
တားေဆးေတြရဲ႕ရာသီအေပၚအက်ိဳးသက္ေရာက္မႈ
ကိုယ္ဝန္တားေဆးေတြကေန ရာသီစက္ဝန္းကို လိုသလိုျပဳျပင္ေပးႏိုင္တယ္။ ၂၁-၂၈ ရက္ေသာက္ရတယ္။ အစပိုင္း ၂၁ ရက္ ေသာက္ရတဲ့ေဆး ကုန္တာနဲ႔ အေရာင္ရင့္ေဆးျပား ၇ ျပားကို မေသာက္ေတာ့ဘဲ၊ ေနာက္ ေဆးကပ္သစ္ကို ဆက္ေသာက္ရတယ္။ အဲလိုသာ ေန႔စဥ္ ေသာက္ေနရင္ ေသာက္ေနသမွ် ကာလပတ္လံုး ရာသီမလာေတာ့ဘူး။ Depo-provera ထိုးေဆးက ေဆးထိုးျပီး၊ ရာသီမလာသူေတြ မ်ားတယ္။ Norplant ေခၚတဲ့ Progestogen implants သေႏၶတား-ေဆးေခ်ာင္းထည့္ထားသူေတြမွာ တႏွစ္ကို ၃-၄ ခါ ရာသီမလာေတာ့ဘူး။ Progestogen-only pills (mini-pill) ကို ေတာက္ေလွ်ာက္ မနားဘဲ ေပးရင္ ရာသီ လံုးဝ မလာေတာ့ဘူး။ ပံုမွန္က ၇ ရက္ျခား ေပးရတာမ်ိဳး ျဖစ္တယ္။
၄။ ခြဲစိတ္ကုသနည္း၊
Partial hysterectomy သားအိမ္ကို တဝက္တပ်က္ထုတ္ေပးတာလဲ လုပ္ႏိုင္တယ္။
၅။ စိတ္ပိုင္း ကုသနည္းေတြထဲမွာ Behavioral therapy, Cognitive Therapy, Literary Therapy နဲ႔ Talk Therapy နည္းေတြ ရွိပါတယ္။
Dr. တင့္ေဆြ
https://www.facebook.com/drtintswe
