၁။ ကေလးက ၄ ႏွစ္ ၉ လပါ။ Typhoid ေသြးအေျဖအရ ေဆးထိုးေနရလို႔ပါဆရာ။ Typhoid ေရာဂါအေၾကာင္း သိခ်င္ပါတယ္ဆရာ ။ ေဆးထိုး ေဆးေသာက္လို႔ အရွင္းေပ်ာက္ကင္း သြားပါသလား ဆရာ ။
၂။ Typhoid ကေသာက္ေဆးနဲ႔ေကာေပ်ာက္ႏိုင္လာဆရာ။ ေနာက္ က်ေနာ့အေမက (glucose) အေျကာေဆး သြင္းမရလိုပါ။ ဆန္ျပဳတ္၊ ၾကက္ျပဳတ္ပဲ အရည္ ပဲေန႔တိုင္ေသာက္ေနရေတာ့ အားနည္းလားတာ typhoid ျဖစ္ခ်ိန္ ေသာက္လို႔ရႏိုင္မဲ့အားေဆးရွိပါသလားဆရာ။ အားကိုးလ်က္။
၃။ ဆရာ႐ွင့္ အခု ကြၽန္မတို႔ ႕႕႕႕႕ မွာ အူေရာင္ငန္းဖ်ားေရာဂါ ေခၚ တိုက္ဖိြဳက္ျဖစ္ေနတယ္ၾကားလို႔ပါ႐ွင္။ ဘယ္လို ကာကြယ္သင့္လဲဆရာ႐ွင့္ ။ ေရာဂါလကၡဏာ ေလးေတြ နဲ႔ ျဖစ္တဲ့လူေတြ ေစာင့္ေ႐ွာက္သင့္ပါ သလဲ႐ွင္ ။ ကေလးနဲ႔ လူႀကီးမွာျဖစ္တဲ့ေရာဂါလကၡဏာေတြေရာ တူပါသလား ။ မိသားစုအတြက္ စိတ္ပူလို႔ပါ႐ွင္ ။ ႐ိုေသေလးစားစြာနဲ႔ စာေရးလိုက္ပါတယ္႐ွင့္ ။
Typhoid တိုက္ဖြိဳက္ေရာဂါကို အူေရာင္ငန္းဖ်ားေရာဂါလို႔လည္းေခၚတယ္ ။ Enteric fever (အင္းတရစ္ဖီးဘာ) လို႔လည္း ေခၚတယ္ ။ Salmonella enterica serovar Typhi ဗက္တီးရီးယားေၾကာင့္ျဖစ္တယ္ ။ အေရးၾကီးတဲ့ကူးစက္ေရာဂါတခု ျဖစ္တယ္ ။ ပိုးပါေနတဲ့ အစားအစာနဲ႔ ေရကတဆင့္ ကူးစက္မယ္ ။ စအိုကထြက္ျပီး ပါးစပ္ကေနဝင္တယ္ ။ ပါးစပ္ကေန ဝင္တာေတြကို ဆင္ျခင္ႏိုင္ရင္ ေရာဂါမကူးပါ။ ေရ + အစားအေသာက္ ။ ေရကိုသန္႔တာေသာက္ပါ ။ ေရသန္႔ပုလင္း + ေရေႏြးေသာက္ပါ ။ အစားအေသာက္ ပူေနတာကိုခ်က္ခ်င္းစားပါ ။ ယင္ ၊ ပိုးဟပ္သတိထားပါ ။ လက္ေဆးပါ ။ ခဏခဏေဆးပါ ။
Mary Mallon (ေမရီ မယ္လုံ) ဆိုသူ အေမရိကန္အမ်ိဳးသမီးဟာ ၁၉ဝဝ-၁၉ဝ၇ ခုႏွစ္အတြင္းမွာ တိုက္ဖြိဳက္ပိုးေတြ သယ္ေဆာင္ထားျပီး၊ (၅၁) ေယာက္ကိုကူးစက္ေစခဲ့ျပီး (၃) ေယာက္ေသဆံုးေစခဲ့သည္ ။ Typhoid Mary လို႔ ေခၚၾကေတာ့တယ္ ။ နယူးေယာက္ျမိဳ႕ စားေသာက္ဆိုင္တခုမွာအလုပ္ေနရင္း အဲလိုျဖစ္ခဲ့တာပါ ။ ဒီေရာဂါဟာ စနစ္တက် မကုသရင္ ေသဆံုးတဲ့အထိ ျဖစ္ေစႏိုင္တယ္ ။ တခ်ိဳ႕က သူကိုယ္တိုင္ေရာဂါျဖစ္ေနတာကို မခံစားၾကရေပမဲ့ သူမ်ားကိုကူးစက္ေစတယ္ ။ တႏွစ္မွာ တကမာၻလံုး လူေပါင္း ၂၁ သန္းေရာဂါျဖစ္ၾကရျပီး လူ ၂ သိန္းေလာက္ ေသဆံုးေနၾကတယ္ ။
ေရာဂါ လကၡဏာမ်ား
ပထမပါတ္ = အဖ်ားတက္ျခင္း ၊ ေခၽြးထြက္ျခင္း ၊ ဝမ္းပ်က္ျခင္း ၊ အနီျပင္ထြက္ျခင္း ၊ အပူခ်ိန္ႏွင့္ စာလွ်င္ ႏွလံုးခုန္ေႏွးျခင္း ၊ ႏွာေခါင္းေသြးယိုျခင္း ၊ ေသြးျဖဴဥနည္းျခင္း၊ Widal test အႏႈတ္ျဖစ္မည္ ။
ဒုတိယပါတ္ = အဖ်ားတက္ျခင္း ၊ အပူခ်ိန္ႏွင့္စာလွ်င္ ႏွလံုးခုန္ေႏွးျခင္း ၊ အနီျပင္ထြက္ျခင္း ၊ အားယုတ္ျခင္း ၊ စိတ္မၾကည္လင္ျခင္း ၊ စိတ္တိုျခင္း ၊ အဆုပ္မွ အိပ္ေနစဥ္ ေဟာက္သံကဲ့သို႔ေသာ အသံၾကားရျခင္း ၊ ၾကီးသည့္ ေလႁပြန္မ်ား ပိတ္ေနသည့္အခါ ေလတိုးဝင္သည့္အသံ၊ ဗိုက္တင္း၍ ညာဘက္ေအာက္ပိုင္း နာျခင္း ၊ ဝမ္းပ်က္ျခင္း ၊ ဝမ္းအေရာင္စိမ္း၍ ပို၍နံသည္ ။ ဝမ္းခ်ဳပ္တတ္သည္ ။ Widal test အေပါင္းျဖစ္မည္ ။
တတိယပါတ္ = ဂေယာင္ဂတမ္းျဖစ္ျခင္း၊ ေရ-ဆား ေျခာက္ခန္းျခင္း၊ ေနာက္ဆက္တြဲလကၡဏာမ်ား ျဖစ္လာမည္ ။ အူမွ ေသြးယိုျခင္း ၊ အူေပါက္တတ္သည္ ။ ေသြးထဲပိုးေရာက္မည္။ အူအေျမႇးေရာင္မည္ ။ အျခားေနရာမ်ား သို႔ျပန္႔မည္ ။ ဦးေႏွာက္ေရာင္ျခင္း ၊ သည္းေျခအိတ္ေရာင္ျခင္း ၊ အ႐ိုးေရာင္ျခင္း ၊ ႏွလံုးေရာင္ျခင္း ။
ေရာဂါရွာဘို႔ရာ Widal test ေသြးအား (ဝီေဒါလ္- တက္စ္) လုပ္ရတယ္ ။
ကုသရန္
ေရ + အရည္ မ်ားမ်ားေသာက္ပါ။ အစားအစာကို က်န္းမာေရးနဲ႔ညီတာကိုသာစားပါ ။ မမ်ားေစနဲ႔ ။ ကယ္လိုရီမ်ားတာ စားသင့္တယ္ ။ အရင္က Chloramphenicol ကိုသာသံုးခဲ့ရတယ္ ။ အခု Ciprofloxacin (Cipro) စားေဆးနဲ႔ Ceftriaxone (Rocephin) ထိုးေဆးကိုအမ်ားဆံုးသံုးတယ္ ။ Ciprofloxacin (Cipro) ကို ကိုယ္ဝန္မရွိသူေတြကို ေပးတယ္ ။ Trimethoprim-sulfamethoxazole (Septrin) နဲ႔ Ampicillin ေဆးေတြကို ယဥ္လာတာေတြလည္း ေတြ႔လာရတယ္ ။
ေရာဂါကေနဆက္ျဖစ္ႏိုင္တာေတြရွိတယ္ ။ အူေပါက္တာနဲ႔ ေသြးယိုတာျဖစ္ႏိုင္တယ္ ။ တတိယပါတ္ေလာက္ မွာျဖစ္တာ မ်ားတယ္ ။ ဗိုက္အတင္းနာလာမယ္ ။ ပ်ိဳ႕အန္မယ္ ။ ေသြးထဲထိပိုးေရာက္လို႔ပိုဖ်ားမယ္ ။ အေရးေပၚကုသမွရမယ္ ။ ခြဲစိတ္ရႏိုင္တယ္ ။ တခ်ိဳ႕ကို သည္းေျခအိတ္ခြဲစိတ္ေပးရတယ္ ။
Typhoid vaccine ကာကြယ္ေဆး ၂ မ်ိဳး ရွိတယ္။
၁။ Inactivated Typhoid Vaccine (Ty21a) ထိုးေဆး နဲ႔
၂။ Live attenuated vaccine (Ty21a) ပါးစပ္ကေနေပးတဲ့ ကာကြယ္ေဆးျဖစ္တယ္။ Vi capsular polysaccharide vaccine လို႔လဲ ေခၚတယ္။
Inactivated Typhoid Vaccine ထိုးေဆး၊ ၂ ႏွစ္ေအာက္ကေလးေတြကို ထိုးေပးတယ္။ တလံုးထဲ ရတယ္။ ေရာဂါ ထူေျပာရာေဒသကို မသြားခင္ ၂ ပါတ္ၾကိဳထိုးရမယ္။ ၂ ႏွစ္တခါ ထပ္ထိုးသင့္တယ္။
Live Typhoid Vaccine ေသာက္ေဆး၊ ၆ ႏွစ္ေအာက္ကေလးေတြကို ေပးတယ္။ ၄ ခါထိုးရတယ္။ တခါနဲ႔တခါ ၂ ရက္ျခားရတယ္။ ေရာဂါထူေျပာရာေဒသကို မသြားခင္ ၁ ပါတ္ၾကိဳရမယ္။ ၅ ႏွစ္တခါ ထပ္ေပးသင့္တယ္။ ေဆးတိုက္ျပီး ၂၄ နာရီအတြင္း ပဋိဇီဝေဆး မေပးသင့္ပါ။
ကာကြယ္ေဆး ၂ မ်ိဳးလံုးကို ၁ဝဝ% မကာကြယ္ႏိုင္ပါ။ တျခားကာကြယ္ေဆးေတြနဲ႔ တျပိဳင္ထဲထိုးေပးႏိုင္တယ္ ။ ေဆး မတည့္သူေတြကို ေနာက္ထပ္ မထိုးရပါ ။ ခုခံအားစနစ္မေကာင္းသူေတြကို ေသာက္ေဆးမေပးသင့္ပါ ။ HIV/AIDS ရွိသူေတြ ၊ (စတီရြိဳက္) ေဆးေပးေနသူေတြ ။ ေဆးမတည့္တာျဖစ္ႏိုင္ေပမဲ့ ဒါျဖစ္လို႔ေသတဲ့အထိျဖစ္တာ မရွိသေလာက္ပါ ။ ထိုးေဆးေၾကာင့္ ၁% ကိုယ္ပူႏိုင္တယ္ ။ ၃% ေခါင္းကိုက္ႏိုင္တယ္ ။ ထိုးတဲ့ေနရာေရာင္တာ ၇% ျဖစ္ႏိုင္တယ္ ။ ေသာက္ေဆးေၾကာင့္ ကိုယ္ပူ-ဖ်ားတာ ၅% ရွိႏိုင္တယ္ ။ ဗိုက္ေအာင့္တာ၊ ပ်ိဳ႕-အန္တာ နည္းနည္းျဖစ္ႏိုင္တယ္ ။
ထိုးေဆးကို နီေပါမွာ ၅-၄၄ ႏွစ္ရွိသူေတြကိုထိုးေပးျပီး၊ စမ္းသပ္မႈလုပ္ေတာ့ လေပါင္း၂ဝ အတြင္မွာ ၇၅% ကာကြယ္မႈ ေပးတာ ေတြ႔ရတယ္။ ေတာင္အာဖရိကမွာ စမ္းေတာ့ ၅-၁၆ ကေလးေတြကို ထိုးေပးတာမွာ ၂၁ လအၾကာ ၆၄% ကာကြယ္မႈေပးတယ္။ ၃ ႏွစ္အၾကာ ၅၅% ကာကြယ္မႈ ေပးတယ္ ။ တရုပ္ႏိုင္ငံမွာ ၅-၁၉ ႏွစ္ၾကား ကေလးေပါင္း ၆ ေသာင္းကို စမ္းသပ္ေတာ့ ၁၉ လ အတြင္းမွာ ၆၉% ကာကြယ္မႈ ေပးတယ္ ။ ေယဘုယ် ၃ ႏွစ္အထိ ခံတယ္လို႔ သတ္မွတ္တယ္ ။
Dr. တင့္ေဆြ
https://www.facebook.com/drtintswe
