ဆရာ႐ွင့္ သမီးအခုတေလာ စိတ္ပိုင္းဆိုင္ရာနဲ႔ပတ္သတ္ၿပီး အရမ္းမြန္းၾကပ္သလိုျဖစ္ေနလို႔ပါ႐ွင့္ ။ ဘာမွကိုအလိုမက်သလို ဘာမွလဲလုပ္ခ်င္စိတ္မ႐ွိျဖစ္ၿပီး အိပ္ပဲအိပ္ေနပါတယ္ ။ ႏိုးလာရင္လဲ အေတြးေပါင္းစံုဝင္ၿပီး စိတ္ေတြေလးလံေနတတ္ပါတယ္ အထူးသျဖင့္ သူမ်ားေတြရဲ႕ေအာင္ျမင္မႈကိုၾကည့္ၿပီး ကိုယ့္ကမလုပ္ႏိုင္ဘူးဆိုၿပီး ေတြးေနတတ္တာမ်ိဳးပါ ။ ေက်ာင္းစာေတြလဲ မလိုက္ႏိုင္ျဖစ္လာပါတယ္ ။ ဆရာ့ဘက္မွ အၾကံေလးေတြေပးဖို႔ ေမတၱာရပ္ခံပါတယ္႐ွင့္ ။ သမီးအသက္ ၂၀ ပါ႐ွင့္ ။
စိတ္မွာျဖစ္တာ က်န္းမာေရးပါ ။ လူမွန္သမွ် စိတ္ဆိုတာ တက္လိုက္ ၊ က်လိုက္ျဖစ္ၾကတာ ပံုမွန္ပါ ။ Sadness ဝမ္းနည္းမႈဆိုတာလဲ ျဖစ္ေနက်ပါဘဲ ။ ဒါေပမဲ့ Depression စိတ္က်တယ္ ဆိုတာကေတာ့ ပံုမွန္မဟုတ္ေတာ့ပါ ။ ဝမ္းနည္းပူေဆြးတာထက္ အမ်ားၾကီး ပိုလြန္ပါတယ္ ။ တခ်ိဳ႕က စိတ္က်တယ္ဆိုတာ အနက္ေခါင္းၾကီးထဲ ေနရသလိုဘဲလို႔ တင္စားၾကတယ္ ။ တကယ္တန္းေျပာရရင္ စိတ္က်သူတခ်ိဳ႕ေတြဟာ ဝမ္းနည္းေနတယ္လို႔ မခံစားရဘူး ။ အဓိပၸါယ္ကင္းမဲ့ေနတယ္ ၊ ဟာလာဟင္းလင္းျဖစ္ေနတယ္ ၊ ဘာမွမရွိသလို ခံစားေနၾကရတယ္ ။ တခ်ိဳ႕ အထူးသျဖင့္ ေယာက္်ားေတြမွာျဖစ္ရင္ စိတ္တို ၊ ေဒါသၾကီး ၊ ဂနာမျငိမ္ျဖစ္ေနတတ္တယ္ ။
အလုပ္မလုပ္ႏိုင္ ၊ စာမသင္ႏိုင္ ၊ မစားမေသာက္ႏိုင္ ၊ အိပ္မရ ၊ ေပ်ာ္စရာရွာမေတြ႔ နိစၥဓူဝျဖစ္ေနၾကတယ္ ။ ဒါ့ျပင္ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္ကင္းမဲျပီး ၊ ကူမဲ့သူမရွိ ၊ တန္ဘို႔ကင္းမဲ့ေနတယ္လို႔ အျပင္းအထံခံစားေနၾကရတယ္ ။ အိပ္မေပ်ာ္ ၊ ဒါမွမဟုတ္ အျမဲတမ္းအိပ္ခ်င္ေန ၊ အာရံုမစိုက္ႏိုင္ ၊ အရင္တံုးက ခပ္လြယ္လြယ္ လုပ္ႏိုင္ တာမ်ိဳးကို အဲလို မလုပ္ႏိုင္ေတာ့ ၊ အႏုတ္သေဘာ ျမင္ထင္ေနတာကို မဟုတ္ပါဘူးလို႔ ဘယ္ေလာက္ ၾကိဳးစားၾကိဳးစာ မရႏိုင္တာ ၊ တခ်ို႕ အစားအေသာက္ပ်က္ျပီး တခ်ိဳ႕ အတင္း စားခ်င္ေနတာ ၊ စိတ္တုိမယ္ ၊ ေဒါသၾကီးေနမယ္ ၊ အရက္ အလြန္အကြ်ံ ေသာက္လာမယ္ ၊ အမူအယာ ၊ အေျပာအဆိုေတြက မူမမွန္ျဖစ္ လာမယ္ ၊ ဘဝဟာ ဘာမွ အဓိပၸါယ္မရွိေတာ့ဘူး ထင္ေနမယ္ ၊ အားအင္ကုန္ခမ္းေနမယ္ ၊ ဘာလုပ္ လုပ္ ေႏွးေကြးေနမယ္ ၊ ေလးလံထိုင္းမိႈင္းေနမယ္ ။ တေယာက္ျဖစ္တာနဲ႔ တေယာက္ မတူဘူး။ ေယာက္်ား-မိန္းမ မတူသလို၊ ကေလး-လူၾကီးလဲ မတူၾကဘူး ။
ဘာေၾကာင့္ စိတ္က်ေရာဂါဝင္ရတာလဲ - တေယာက္ထဲ အထီးက်န္ျဖစ္ေနတာ ၊ လူမႈအသိုင္းအဝိုင္းရဲ႕ ကူညီေထာက္ပံ့မႈ ကင္းမဲ့တာ ၊ လတ္တေလာ ေလာကဓံတရားထဲက အႏုတ္သေဘာခံစားလာရတာ ၊ မိသားစုထဲမွာ စိတ္က်ေရာဂါသည္ရွိတာ ၊ အိမ္ေထာင္ေရး မသာယာမႈ ၾကံဳရတာ ၊ ေငြေၾကးခက္ခဲလြန္းတာ ၊ ငယ္တံုးဘဝမွာ စိတ္ဒဏ္ရာရခဲ့ဘူးတာ ၊ အရက္၊ မူးယစ္ေဆးစြဲတာ ၊ အလုပ္မရွိတာ ၊ ဝင္ေငြ မေလာက္ ငတာ ၊ က်န္းမာေရးမေကာင္းတာ ၊ နာတာရွည္နာတဲ့ေဝဒနာရွိေနတာ ။
အေမရိကားမွာ ၂ဝဝ၆-၂ဝဝ၈ ေလ့လာမႈအရ ၂၃၅ဝ၆၇ ေယာက္ကို ဆန္းစစ္ေတာ့ ၉% မွာ စိတ္က်ေရာဂါ ရွိေနတာ သိရတယ္ ။ ေနာက္ဆန္းစစ္ခ်က္တခုအရ Major depression အၾကီးစားစိတ္ဓ့တ္က်မႈ ဂ်ပန္မွာ ၃% နဲ႔ အေမရိကားမွာ ၁၇% စိတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္တာသိရတယ္ ။ အသက္ ၃ဝ-၄ဝ အတြင္း စျဖစ္တာမ်ားျပီး၊ ၅ဝ-၆ဝ ထဲမွာ ဒုတိယအၾကိမ္ ျဖစ္တယ္ ။ စိတ္ဓါတ္က်ျခင္းနဲ႔ နာတာရွည္ နာက်င္မႈေဝဒနာ ခံစားေနရတာ တြဲတတ္တယ္ ။ ႏွလံုးေရာဂါရွိဘို႔ အခြင့္အလမ္း ၁႕၅-၂ ဆ ပိုတယ္ ။
Depression စိတ္ဓါတ္က်တာ နဲ႔ Suicide ကိုယ့္ကိုယ္ကိုသတ္ေသခ်င္စိတ္ စိတ္ဓါတ္ က်ေနသူေတြဟာ ကိုယ့္ကိုယ္ကို သတ္ေသခ်င္စိတ္ ေပၚတတ္ၾကတယ္ ။ စိတ္ထဲမွာ ေသျခင္းတရားနဲ႔ သတ္ေသတာ မ်ိဳးကို ေတြးလာတတ္တယ္ ။ ပါးစပ္ကလဲ ထုတ္ေျပာ လာႏိုင္တယ္ ။ ေျပာတိုင္းလဲ တကယ္ လုပ္မွ လုပ္ပါတယ္ ။ အကူအညီရခ်င္လို႔ ေျပာတာမ်ိဳးလဲ ျဖစ္ႏိုင္တယ္ ။ သူမ်ားကို ႏုတ္ဆက္စကားမ်ိဳးေျပာလာရင္၊ ငါမရွိရင္ သူမ်ားေတြအတြက္ ပိုေကာင္းမယ္လို႔ ေျပာလာရင္ ၊ အစီအစဥ္က်က် သူပိုင္တာေတြ ကို ေပးစြန္႔ လာတာ ၊ ရုတ္တရက္ သိပ္စိတ္က်နရာကေန ျငိမ္ျပီး ေက်နပ္မႈရသလိုျဖစ္လာရင္ ဒီလိုျဖစ္တာေတြကေန တကယ္သတ္ေသတတ္တယ္ ။ တကယ္လို႔ အရမ္း စိတ္ဓါတ္ က်ေနျပီး သတ္ေသခ်င္စိတ္ဝင္တာမ်ိဳးဟာ ခဏပန္းျဖစ္တာ မထင္ေစခ်င္ပါ ။
၁။ Major depression အေရးပါတဲ့စိတ္က်ေရာဂါ
ဘဝမွာ မေပ်ာ္ႏိုင္ျဖစ္လာေနမယ္ ။ လကၡဏာေတြက တသမတ္ထဲျဖစ္ေနမယ္ ။ အသင့္အတင့္ကေန အျပင္းစာျဖစ္မယ္ ။ ေဆးမကုဘဲေနရင္ ဒီလိုျဖစ္ေနတာမ်ိဳး ၆ လေလာက္အထိ ၾကာေနမယ္ ။ ျပန္ျဖစ္မယ္ ။
၂။ Atypical depression ပံုစံအတိအက်မရွိတဲ့ စိတ္က်ေရာဂါ
Major depression အေရးပါတဲ့စိတ္က်ေရာဂါထဲက ပံုစံခြဲတခုျဖစ္တယ္ ။ သတ္သတ္မွတ္မွတ္လကၡဏာမ်ိဳးခံစားရမယ္ ။ သတင္းေကာင္းရခ်ိန္မွာ ဝမ္းသာမႈရွိတတ္တယ္ ။ ၾကာၾကာေတာ့ မဟုတ္ဘူး ။ လူက ဝလာမယ္ ။ စားခ်င္စိတ္မ်ားေနမယ္ ။ အိပ္တာလဲ ၾကာၾကာအိပ္မယ္ ။
၃။ Dysthymia (Recurrent, Mild depression) ျပန္ျဖစ္တဲ့ အလတ္စား စိတ္က်ေရာဂါဟာ နာတာရွည္ ျဖစ္တယ္ ။ သိပ္မဆိုးလွဘူး ။ ေကာင္းလိုက္ ဆိုုးလိုက္ျဖစ္မယ္ ။ ၂ ႏွစ္ေလာက္အထိၾကာမယ္ ။
ဘယ္လို သက္သာေအာင္လုပ္မလဲ ။ ဘဝလူေနမႈပံုစံေျပာင္းလိုက္ပါ ။ အျပန္အလွန္ကူညီတတ္သူေတြနဲ႔ ေပါင္းသင္းပါ ၊ ပံုမွန္ ကိုယ္လက္ေလ့က်င့္ခန္းလုပ္ပါ ၊ အိပ္ခ်ိန္ေရာက္ရင္ အိပ္စက္ပါ ၊ အစာအာဟာရျပည့္ဝမွ်တေအာင္စားသံုးပါ ။ စိတ္ဖိအားရွိေနတာကို စနစ္တက် ေလွ်ာ့ခ်ပါ ၊ စိတ္ေျဖေလွ်ာ့နည္းလုပ္ပါ ၊ အဆိုးျမင္ ၊ မေကာင္းျမင္တာေတြျပဳျပင္ပါ ၊ စိတ္လႈပ္ရွား-ခံစားမႈေတြကို တည္ေဆာက္ယူပါ ၊ တတ္ကြ်မ္းတဲ့ဆရာဝန္နဲ႔ကုသမႈခံယူပါ ၊ စိတ္မက်ေဆးေတြဟာ တခ်ိဳ႕လူေတြအတြက္ အမ်ားၾကီး ေကာင္းေစတယ္ ။ ေပ်ာက္သြားခ်င္မွ ေပ်ာက္သြားလိမ့္မယ္ ။ ျပန္ျဖစ္တတ္လို႔ပါ ။ စိတ္ကုသမႈပါ ခံယူရမယ္ ။
ကုသနည္းေတြကေတာ့ -
• Cognitive-behavioral therapy အသိတရားနဲ႔ အမူအယာဆိုင္ရာျပဳျပင္မႈ၊
• Music therapy ေတးဂီတနဲ႔ကုသျခင္း၊
• Art therapy အႏုပညာနည္းနဲ႔ ကုသျခင္း၊
• Group therapy အုပ္စုလိုက္ကုသေပးနည္း၊
• Psychotherapy စိတ္နည္းနဲ႔ကုသနည္း၊
• Animal-assisted therapy တိရစၧာန္သံုးကုသေပးနည္း၊
• Physical exercise ကိုယ္လက္ေလ့က်င့္ခန္းနည္း၊
• Medicines such as antidepressants ေဆးေပးကုသနည္း၊
• Keeping a gratitude journal (ဂ်ာနယ္) သံုးနည္းေတြ ျဖစ္တယ္။
(ေမဂ်ာ) စိတ္က်ေရာဂါကို စိတ္မက်ေဆးေပးတာနဲ႔ စိတ္ပညာကုသမႈကိုပါ တြဲလုပ္သင့္တယ္။ တခ်ိဳ႕ကုိ ေဆးရံုတင္ ကုသင့္တယ္ ။
၁။ Medication ေဆးေပးကုသနည္း ။
၂။ Psychotherapy စိတ္ပညာနည္းနဲ႔ကုသနည္း ၊
၃။ Electroconvulsive therapy (ECT) လွ်ပ္စစ္သံုးကုသနည္းကို တခ်ိဳ႕အတြက္လုပ္ေပးရတယ္ ။
အသက္ ၁၈ ႏွစ္ေအာက္ လူနာေတြအတြက္ စိတ္ပညာနည္းနဲ႔ ကုသမႈဟာ အေကာင္းဆံုး ျဖစ္တယ္ ။ လွ်ပ္စစ္သံုး ကုသနည္းကိုေတာ့ မျဖစ္မွသံုးတယ္ ။ စိတ္ပညာနည္းနဲ႔ကုသနည္းကို တေယာက္ခ်င္း ကိုျဖစ္ျဖစ္ အုပ္စုလိုက္ျဖစ္ျဖစ္ လုပ္ေပးႏိုင္တယ္ ။ Psychotherapists, Psychiatrists, Psychologists, Clinical social workers, Counselors, Psychiatric nurses ေတြကေန လုပ္ေပးၾကတယ္ ။
ရႈပ္ေထြးတဲ့ အေျခအေနမ်ိဳး ရွိသူေတြကိုေတာ့ ေဆးနည္းနဲ႔ စိတ္နည္း ေရာလုပ္ေပးသင့္တယ္ ။ စိတ္နည္း ထဲက အမ်ားဆံုး သံုးၾကတဲ့ Cognitive behavioral therapy (CBT) နည္းဟာ ကေလးေတြနဲ႔ လူငယ္ေတြအတြက္ သံုးတယ္ ။ ေဆးေပးတာနဲ႔အတူ စိတ္နဲ႔ ကုသနည္းေတြထဲက CBT, Interpersonal therapy, or Family therapy တခုခုနဲ႔ တြဲေပးဘို႔ လမ္းညႊန္တယ္ ။ စိတ္နည္းဟာ အရြယ္ရသူေတြ အတြက္ ေကာင္းတယ္ ။ Psychoanalysis နည္းဟာ Sigmund Freud က စသံုးခဲ့တာ ျဖစ္တယ္ ။
Antidepressants စိတ္မက်ေဆးေပးကုသနည္းဟာ အႏုစား စိတ္ဓါတ္က်ေနသူေတြအတြက္ မထိေရာက္လွဘူး ။ ေရာဂါျပင္းထံသူေတြအတြက္ အလြန္ေကာင္းတယ္ ။ Chronic major depression နာတာရွည္ (ေမဂ်ာ) စိတ္က်တာဆိုရင္ ေဆးေပးတာ အေကာင္းဆံုးဘဲ ။ ေဆးအမ်ိဳးအစား ေရြးရတယ္ ။ တြဲေပးခ်င္ေပးလိမ့္မယ္။ သက္သာရာကေန ပံုမွန္ေရာက္ဘို႔ ၆-၈ ပါတ္ၾကာတတ္တယ္ ။ ၁၆-၂ဝ ပါတ္အထိ ေဆးေပးေလ့ရွိတယ္ ။ တခ်ိဳ႕ကို တသက္တာေဆးေသာက္ေစတယ္ ။
Monoamine oxidase inhibitors ေဆးအမ်ိဳးအစားက အရင္ဆံုးေပၚတဲ့ စိတ္မက်ေဆးျဖစ္တယ္ ။ Isocarboxazid (Marplan)၊ Phenelzine (Nardil)၊ Selegiline (Emsam, Eldepryl, Zelapar) နဲ႔ Tranylcypromine(Parnate) ေတြျဖစ္ၾကတယ္ ။ ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳးေတြ ကေတာ့ ေန႔ခင္းအိပ္ခ်င္ေနမယ္ ၊ ေခါင္းမူး-ေခါင္းထဲေပါ့ပါးေနမယ္ ၊ ေသြးဖိအား က်မယ္ ၊ ဝမ္းပ်က္မယ္ ၊ အာေခါင္ေျခာက္မယ္ ၊ အရသာခံစားမႈေျပာင္းမယ္ ၊ ဂနာမျငိမ္ျဖစ္မယ္ ၊ ၾကြက္သားေတြ နာမယ္ ၊ အိပ္မေပ်ာ္ျဖစ္မယ္ ၊ လူကဝလာမယ္ ၊ လိင္စိတ္နည္း ၊ (ေအာ္ဂဇင္) ရဘို႔ၾကာရွည္ ၊ ေယာက္်ားလိင္တံသန္မာမႈ အျဖစ္နည္း ၊ ဆီးသြားရတာ ခက္မယ္ ၊ ထံုက်င္က်င္ျဖစ္မယ္ ။
Selective serotonin reuptake inhibitors (SSRIs) ဆိုတဲ့ေဆးက အေျခခံအက်ဆံုးသံုးတဲ့ စိတ္မက်ေဆး ျဖစ္တယ္။ Citalopram (Celexa)၊ Escitalopram (Lexapro)၊ Fluoxetine (Prozac, Prozac Weekly, Sarafem)၊ Paroxetine (Paxil, Paxil CR, Pexeva)၊ Sertraline (Zoloft) နဲ႔ Fluoxetine combined with the atypical antipsychotic olanzapine (Symbyax) ေတြျဖစ္ၾကတယ္ ။ ေဘးထြက္-ဆိုးက်ိဳးလဲ သိပ္မဆိုးဘူး ။ ပ်ိဳ႕၊ အာေခါင္ေျခာက္၊ ေခါင္းကိုက္၊ ဝမ္းပ်က္၊ ဂနာမျငိမ္၊ စိတ္တုိ၊ ေဒါသထြက္၊ လိင္စိတ္နည္း၊ (ေအာ္ဂဇင္) ရဘို႔ၾကာရွည္၊ ေယာက္်ား လိင္တံသန္မာမႈ အျဖစ္နည္း၊ အနီျပင္ထြက္၊ ေခြ်းထြက္မ်ား၊ လူဝ၊ အိပ္ခ်င္၊ အိပ္မေပ်ာ္။
SSRI နဲ႔ မသက္သာသူေတြကို Bupropion ေပးတယ္။ Venlafaxine ကလဲထိေရာက္တယ္။ Adolescent depression ေတြကို Fluoxetine နဲ႔ Escitalopram ၂ မ်ိဳးသံုးတယ္။ ကေလးေတြကို ေဆးေပးနည္းက မထိေရာက္တာေတြ႔ရတယ္။ SSRIs ေဆးေပးလို႔ အိပ္မရသူေတြကို Mirtazapine ေဆးေပးရတယ္။ အရင္ကတည္းကသံုးေနခဲ့တဲ့ Monoamine oxidase inhibitors ေဆးေတြကို တခါတေလမွ သံုးေတာ့တယ္။
စားေဆး ႏွစ္မ်ိဳးတြဲ ေပးေနေပမဲ့ (ေမဂ်ာ) စိတ္က်ေရာဂါ မသက္သာႏိုင္တာမ်ိဳးကို ေဆးကုတာကိုခံႏိုင္ေနသူလို႔ေခၚသလို အဲလိုကလဲ ၆၅% ေလာက္ မွာ ျဖစ္ႏိုင္ တယ္ ။ အမွန္ေျပာရရင္ ဆရာဝန္အဖို႔ ဒီနာမည္ တပ္ရတာ မလြယ္လွပါ ။
အသက္ ၁၈-၂၄ ႏွစ္ မွာျဖစ္ရင္ SSRIs ေဆးေပးေနရင္း ကိုယ့္ကိုယ္ကို သတ္ေသခ်င္တာ မ်ိဳးေတြ ျဖစ္တတ္ ၾကေသးတယ္ ။ လူၾကီးေတြကို ဒီေဆးေပးတာ ဒီလိုအႏၠရာယ္ နည္းေစတယ္လို႔ ဆန္းစစ္မႈတခု မွာ ေတြ႔ရတယ္ ။
Electroconvulsive therapy (ECT) လွ်ပ္စစ္ေပးကုသနည္း
ေမ့ေဆးေပးထားျပီး နားထင္မွာ ဝါယာၾကိဳး ၂ ေခ်ာင္းကပ္ထားျပီး လွ်ပ္စစ္ဓါတ္လႊတ္ေပးတယ္။ လူနာကို တမင္တကာ တက္ေအာင္ လုပ္ေပးတာျဖစ္တယ္။ ေဆးေပးလို႔ မသက္သာသူေတြကို လုပ္တာပါ။ သက္ေရာက္မႈျပတာ ပိုျမန္တယ္။ လူနာဟာ လံုးဝအစားမစာေတာ့တာ၊ သတ္ေသခ်င္ စိတ္ေတြ ျဖစ္လာ မ်ိဳးမွာ အေရးေပၚကုသနည္း ျဖစ္တယ္ ။
အလားအလာ
အၾကီးစားျဖစ္တဲ့ေရာဂါသမားေတြက ေဆးကုကု၊ မကုဘဲေနေန ၁ဝ-၁၅% မွာ သက္သာလာႏိုင္ပါတယ္။ ျပန္ျဖစ္မွာ နည္းေစေအာင္ ေဆးကို သက္သာတဲ့ေနာက္ ၆ လ အထိေပးရမယ္။ ဒိထက္မက ၾကာၾကာ ေပးသင့္သူေတြလဲ ရွိပါတယ္။ အားမနာတမ္းေျပာရရင္ စိတ္က်ေရာဂါရွိသူေတြဟာ သက္တမ္း တိုၾကတတ္တယ္။ သတ္ေသသူႏွဳန္း ၃႕၄% ပ်မ္းမွ်ရွိျပီး ၊ ေယာက္်ားေတြမွာ ၇% နဲ႔ မိန္းမေတြမွာ ၁% ရွိတာ အေမရိကားမွာပါ ။ သတ္ေသဘို႔ၾကိဳးစားမႈကေတာ့ အမ်ိဳးသမီးေတြမွာ ပိုမ်ားတယ္ ။
စိတ္က်ေရာဂါကို (ဟစ္ပိုခေရးတီးစ္) လက္ထက္ကတည္းက Melancholia နာမည္တမ်ိဳးနဲ႔ သိခဲ့တာပါ ။ ျဗိတိသွ်ဝန္ၾကီးခ်ဳပ္ (ခ်ာခ်ီ) မွာ ျဖစ္ေတာ့ နာမည္ပိုၾကီးလာေစတယ္ ။ စိတ္ဓါတ္က်စရာ မဟုတ္ဘူးလို႔ ေတြးလိုက္ေစခ်င္ပါတယ္ ။
Dr. တင့္ေဆြ
https://www.facebook.com/drtintswe
